Enkele dingen over bijeenkomsten onder de socialistenwet

Zou iemand onder het bewind van die wet, er in geslaagd zijn de principes vast te stellen volgens welke bijeenkomsten verboden of opgebroken werden door de politie, dan had hij moeten zeggen, zelfs tegen een zeer hoge prijs voor de oplossing van deze kwestie: hier zijn geen principes voor. Alleen de grillen en willekeur van de agenten zijn doorslaggevend. De redenen die op de ene plaats tot een verbod of ontbinding leidden, golden niet op een andere plaats. Soms was het het onderwerp, soms de spreker, soms de locatie, die tot maatregelen leidde. Wat de ene ambtenaar toestond, verbood de andere, vaak op één en dezelfde plaats. Het kwam ook voor dat er werd bevolen dat de spreker eens en voor altijd niet mocht spreken. Dit overkwam bijvoorbeeld Paul Singer in het Koninkrijk Saksen.

In Dresden in 1886, toen het Battenbergschandaal in Bulgarije de aandacht van heel Europa trok, organiseerde ik een publieke bijeenkomst waar ik een lezing hield over die gebeurtenissen. In de loop van het debat nam ook Paul Singer het woord, een belediging aan het adres van de Bondsraad ontglipte hem. De toezichthoudende ambtenaar onderbrak hem onmiddellijk. Ik verwachtte een aanklacht en feliciteerde mijn vriend dat hij nu de zekerheid had de muren van een gevangenis van binnenuit te zien. Ik had het mis. Er was geen aanklacht, maar een decreet van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, volgens welke Singer voor eens en voor altijd een verbod kreeg om in het openbaar in Saksen te spreken.

Soms namen samenscholingsverboden een grappige wending, zoals in Großenhain in Saksen. Ik was opgegeven als spreker op een openbare bijeenkomst over de nieuwe wet op de ongevallenverzekering, wat geen socialistisch thema was. Desondanks werd de bijeenkomst verboden omdat ik de spreker zou zijn. Op mijn advies gingen de Großenhain-kameraden in beroep bij alle instanties, maar ze werden overal afgewezen. Ze wendden zich nu tot de Landtag. De behandeling kwam ter zitting en duurde erg lang. Het resultaat was het verwerpen van onze klacht en enkele liberale stemmen.

Ik stelde de kameraden van Großenhain nu voor om een nieuwe vergadering te beleggen met hetzelfde onderwerp, maar met een arbeider als rapporteur. In de daaropvolgende discussie wilde ik het woord nemen. Dat gebeurde ook. Van tevoren was echter aangekondigd dat ik bij de vergadering aanwezig zou zijn. De vergadering was propvol; bijna alle officieren van het in Großenhain gelegerde huzarenregiment waren in burgerkleding aanwezig. De spreker voerde ongeveer twintig minuten het woord, waarna ik het woord kreeg in het daaropvolgende debat zonder dat de politie tussenbeide durfde te komen. Ik sprak meer dan een uur onder veel applaus. De kroon op het werk was echter dat aan het einde van de bijeenkomst de toezichthoudende politieagent naar me toe kwam en mij bedankte voor mijn interessante toespraak. De regering en het parlement hadden geen sterkere morele afkeuring kunnen krijgen.

Toen ik later het Großenhain-incident vermelde tijdens een Rijksdag-debat over de socialistenwet om de behandeling van de wet te belichten en ook de dank van de politieagent benadrukte die de mijne was geworden, barstte het hele huis in stormachtig gejubel uit, inclusief Bismarck, die aanwezig was. Hij had waarschijnlijk nog nooit zo’n joviale politieagent ontmoet.

Naast de openbare bijeenkomsten werden er echter ook talloze geheime bijeenkomsten gehouden. Dit waren zelfs de belangrijkste. De hele leiding was bij zulke vergaderingen betrokken en het was zelden mogelijk om zo’n vergadering voor de rechtbank te brengen. Geïsoleerde en afgelegen lokalen, bossen, heidevelden, grind- en steengroeven waren gewilde ontmoetingsplaatsen. Onder de socialistenwet kon ik bv. geen verslag uitbrengen aan mijn Hamburgse partijkameraden over mijn Rijksdag-activiteiten op een andere manier dan door op dergelijke plaatsen te vergaderen.

Maar ik werd een keer betrapt toen ik deelnam aan een geheime bijeenkomst van partijkameraden uit Mannheim op de zogenaamde Neckarspitze, het punt waar de Neckar in de Rijn uitmondt. We werden herkend en August Dreesbach, ikzelf en een aantal partijkameraden van Mannheim werden veroordeeld tot boetes. Daarentegen bleef een talrijke geheime bijeenkomst die we op een zondagmiddag hielden op een onbewoond eiland in de Rijn onder Mainz onbestraft. Het Openbaar Ministerie probeerde een rechtszaak aan te spannen, maar de getuigen verzaakten. Dus moest de aanklacht worden ingetrokken.

De lokale geheime bijeenkomsten waren echter onvoldoende. Districts- en deelstaatvergaderingen waren ook noodzakelijk. Dit was ook het geval in Saksen. De politie kwam herhaaldelijk op het spoor van dergelijke bijeenkomsten, maar we slaagden er altijd in om ze te slim af te zijn. In het bijzonder ter gelegenheid van een landelijke conferentie die we blijkbaar in het hol van de leeuw, in Dresden, wilden houden. Op een sombere zondag in november arriveerden de afgevaardigden in Dresden, bewaakt door de politie. Veertig tot vijftig van ons verzamelden zich daar ’s middags bij het stoombootstation om de Elbe op te varen. Natuurlijk zag de politie ons en natuurlijk gaven ze ons vier geheime bewakers om ons te beschermen. Ondanks het gure weer bleven we aan dek. Onze kaartjes waren voor Pillnitz. De politieagenten voelden zich ongemakkelijk in ons gezelschap. Dat hadden we verwacht. Ze verhuisden naar de scheepshut. Ze werden daar gevolgd door vier van onze kameraden, die een kaartspel begonnen, een voorbeeld dat de politiemannen volgden. We hadden in stilte afgesproken dat we niet naar Pillnitz zouden gaan, maar snel het schip zouden verlaten bij het komende station. Onze vier kameraden zouden pas in Pillnitz van boord gaan om de politie rustig te houden. De ontmoetingsplaats was Maixmühle, midden in het bos, een populaire excursiebestemming voor Dresdeners als het weer gunstig was. Toen we ongemerkt het schip verlieten, was het al angstwekkend donker. We haastten ons naar Maixmühle, waar de waard en waardin niet een beetje verbaasd waren over zo’n groot aantal gasten in deze tijd van het jaar en op dat uur. We gingen naar de zaal en legden de verhuurders uit dat we een zangvereniging waren en onszelf wilden bedienen. Om ze om de tuin te leiden, zongen we af en toe een liedje. Onderhandelingen verliepen bij zulke gelegenheden altijd snel. Midden in het overleg verschenen onze vier Pillnitzers, die een storm van gelach veroorzaakten toen ze vertelden welke verbaasde gezichten de politieagenten trokken toen ze zichzelf alleen met hen op het station van Pillnitz zagen. Ze waren meteen met z’n vieren het pikdonkere bos ingegaan en hadden de agenten aan hun lot overgelaten. Die waren waarschijnlijk met de volgende boot teruggereisd naar Dresden. Ze konden zeker een neus krijgen van hun superieuren.

Zodra we onze gesprekken hadden beëindigd, vroegen we de waard om een lantaarn, die een van onze kameraden aan een stok moest dragen zodat we het geplaveide pad niet zouden missen en we vervolgden onze weg zingend. Na middernacht kwamen we te voet terug in Dresden. De politie had geen groot deductievermogen nodig om te raden waar we elkaar hadden ontmoet; ze stuurden de volgende ochtend een commissie naar de Maixmühle om de herbergiers te ondervragen. Ze waren niet een beetje verbaasd toen ze hoorden welke gevaarlijke gasten ze hadden gehad. Maar ze konden geen belastende verklaringen afleggen, ze wisten niets.

Iedereen die onder de socialistenwet een actieve partijfunctie bekleedde, heeft destijds soortgelijke gebeurtenissen meegemaakt. Wat ik je hier vertel is slechts een klein deel van het plaatje.