b) [Geld als circulatiemiddel]

Als ruilwaarden ideëel in geld worden omgezet door middel van prijzen, dan worden zij bij de ruil, bij koop en verkoop, werkelijk in geld omgezet, geruild tegen geld, om vervolgens weer als geld te worden geruild tegen een waar. De bijzondere ruilwaarde moet eerst worden geruild tegen de algemene, om weer te kunnen worden geruild tegen een bijzondere. De waar komt als ruilwaarde slechts tot stand door deze bemiddelende beweging, waarbij geld de bemiddelaar speelt. Geld circuleert dus in een tegengestelde richting van de waren. Het verschijnt als het medium van de warenruil, als het ruilmiddel. Het is een circulariteit, een instrument van circulatie voor de circulatie van waren; maar als zodanig heeft het tegelijkertijd zijn eigen circulatie – geldomloop, geldcirculatie. De prijs van de waar wordt slechts gerealiseerd in de ruil tegen echt geld of in de reële ruil tegen geld.

Uit het voorgaande volgt: de waren worden pas reëel tegen geld geruild, omgezet in reëel geld, nadat ze eerst ideëel in geld zijn omgezet – d.w.z. dat ze als prijzen zijn geprijsd. De prijzen zijn dus de voorwaarde voor de geldcirculatie, hoezeer het realiseren ervan ook het gevolg lijkt te zijn. De omstandigheden die maken dat de prijzen van de waren, wegens hun ruilwaarde, boven of onder hun gemiddelde waarde stijgen, moeten ontwikkeld worden in het hoofdstuk over de ruilwaarde en gaan vooraf aan het proces van hun daadwerkelijke realisering in geld; zij lijken dus in eerste instantie er geheel los van te staan. De verhoudingen van de getallen tot elkaar, in die zin dat ik ze in decimale breuken voorstel, blijven natuurlijk dezelfde. Het is alleen een andere naamgeving. Om de waren werkelijk te laten circuleren zijn er transportmiddelen nodig en dit kan niet met geld worden uitgevoerd. Als ik 1000 pond ijzer heb gekocht tegen het bedrag van x1, is de eigendom van het ijzer in mijn handen overgegaan. Mijn x1 heeft zijn dienst bewezen als ruilmiddel en heeft gecirculeerd, net als de eigendomstitel. De verkoper daarentegen heeft de prijs van het ijzer, het ijzer als ruilwaarde, gerealiseerd. Maar om het ijzer van hem naar mij te brengen, daarvoor doet geld niets; daarvoor zijn nodig karren, paarden, wegen, enz. De reële circulatie van waren in ruimte en tijd wordt niet bewerkstelligd door geld. Geld realiseert alleen hun prijs en draagt daardoor de eigendom van de waar over in de handen van de koper, aan hem die ruilmiddelen heeft aangeboden. Wat door het geld in circulatie wordt gebracht zijn niet de waren, maar het eigendomsrecht daarop; en wat er in deze circulatie tegen wordt gerealiseerd, hetzij bij aankoop hetzij bij verkoop, zijn weer niet de waren, maar hun prijzen. De hoeveelheid geld die nodig is voor de circulatie wordt dus in de eerste plaats bepaald door de hoogte of de laagte van de prijzen van de waren die in omloop worden gebracht. Maar de totale som van deze prijzen wordt in de eerste plaats bepaald door de prijzen van de afzonderlijke waren; in de tweede plaats door het aantal waren die tegen bepaalde prijzen in omloop komen. Om bijvoorbeeld een quarter tarwe tegen 60 sh. in omloop te brengen, zijn twee keer zoveel sh. nodig als om het tegen 30 sh. in omloop te brengen. En als 500 van deze quarters tegen 60 sh. in omloop moeten worden gebracht, zijn 30.000 sh. nodig, terwijl voor het in omloop brengen van 200 van dergelijke quarters slechts 12.000 sh. nodig zijn. De benodigde hoeveelheid geld hangt dus af van het niveau van de warenprijzen en van de hoeveelheid waren tegen bepaalde prijzen.

Ten derde hangt de hoeveelheid geld, nodig om te circuleren, niet alleen af van de totale som van de te realiseren prijzen, maar ook van de snelheid waarmee het geld circuleert en de transacties van deze realisering. Als 1 taler in een uur 10 aankopen doet, telkens tegen de prijs van 1 taler, en zichzelf tien keer ruilt, dan realiseert hij precies dezelfde transactie als 10 talers zouden doen die in een uur slechts 1 aankoop realiseren. Snelheid is het negatieve moment; het vervangt hoeveelheid; daardoor wordt een munt vermenigvuldigd.

De omstandigheden die enerzijds bepalend zijn voor de massa van te realiseren warenprijzen en anderzijds voor de snelheid van de geldomloop, zullen later worden onderzocht. Zoveel is duidelijk, dat de prijzen niet hoog of laag zijn omdat er veel of weinig geld in omloop is, maar dat er veel of weinig geld in omloop is omdat de prijzen hoog of laag zijn; en verder, dat de snelheid van circulerend geld niet afhangt van zijn hoeveelheid, maar dat de hoeveelheid circulerend middel afhangt van zijn snelheid (grote betalingen worden niet geteld maar gewogen; hierdoor wordt de benodigde tijd verkort).

Maar, zoals reeds gezegd, de geldomloop begint niet vanuit een centrum en keert ook niet vanuit alle punten in de periferie terug naar een centrum (zoals bij de circulatiebanken en gedeeltelijk bij het rijksgeld), maar vanuit een oneindig aantal punten, en keert terug naar een oneindig aantal punten (deze terugkeer zelf, en de tijd waarin zij plaatsvindt, zijn toevallig). De snelheid van het circulerende medium kan dus slechts tot op zekere hoogte de hoeveelheid van het circulerende medium vervangen. (Fabriekseigenaren en pachters betalen bijvoorbeeld de arbeider; deze laatste de kruidenier, enzovoort; van deze laatste vloeit het geld terug naar de fabriekseigenaren en pachters.) Dezelfde hoeveelheid geld kan slechts een reeks betalingen achtereenvolgens verrichten, ongeacht de snelheid. Maar een bepaalde massa betalingen moet gelijktijdig worden verricht. De circulatie begint op een en hetzelfde moment vanuit vele punten. Er is dus een bepaalde hoeveelheid geld nodig voor de circulatie, een hoeveelheid die altijd in omloop is en bepaald wordt door de som die vertrekt van de gelijktijdige vertrekpunten in de circulatie, en door de snelheid van de omwenteling (terugkeert). Voor zover deze hoeveelheid van het circulerende medium onderhevig is aan eb en vloed, ontstaat er een gemiddeld niveau; in die zin dat de permanente veranderingen zeer geleidelijk zijn, slechts over langere perioden plaatsvinden en altijd worden verlamd door een massa secundaire omstandigheden, zoals we zullen zien.

(Bij a) “Maatstaf, gebruikt als attribuut van geld, betekent indicator van waarde.” Het is belachelijk dat “de prijzen moeten dalen omdat de waren naar schatting zo of zoveel ounces goud waard zijn en de voorraad goud in dit land afneemt.” “De doeltreffendheid van goud als waarde-indicator wordt niet beïnvloed door de vraag of de hoeveelheid goud in een of ander land groter of kleiner is. Indien men erin zou slagen de papier- en metaalomloop in dit land met de helft te verminderen, zou de relatieve waarde van geld en waren dezelfde blijven. Voorbeeld van Peru in de 16e eeuw en transmissie van Frankrijk naar Engeland.” Hubbard, VIII, 45.)
(“Aan de Afrikaanse kust is goud noch zilver de maatstaf van de waarde, in plaats daarvan een ideëele standaard, een denkbeeldige geldstaaf.” Jacob, V, 15.)

In de hoedanigheid van meten, is geld onverschillig ten aanzien van zijn hoeveelheid, of: de bestaande hoeveelheid geld maakt geen verschil. Als ruilmiddel, als instrument van circulatie, wordt de hoeveelheid [wel] gemeten. Of deze twee bepalingen van geld met elkaar in tegenspraak kunnen komen – dat zien we later.

(Het begrip gedwongen, onvrijwillige circulatie (zie Steuart) hoort hier nog niet).

Het is essentieel voor de circulatie dat de ruil verschijnt als een proces, een vloeiend geheel van kopen en verkopen. De eerste voorwaarde is de circulatie van de waren zelf, hun voortdurende meerzijdige circulatie. De voorwaarde voor de circulatie van de waren is dat zij worden geproduceerd als ruilwaarden, niet als onmiddellijke gebruikswaarden, maar als bemiddeld door ruilwaarde. Toe-eigening door middel van ontvreemding [Entäusserung] en vervreemding [Veräusserung] is de basisvoorwaarde. In de circulatie als realisatie van ruilwaarden ligt besloten: 1. dat mijn product slechts een product is voor zover het voor anderen is; dat wil zeggen, dat het een opgeheven alleenheid is, een algemeenheid; 2. dat het voor mij slechts een product is voor zover het is afgestaan, voor anderen is geworden; 3. dat het slechts voor de ander is voor zover hij zelf zijn product heeft afgestaan; dat impliceert: 4. dat de productie voor mij niet als een doel op zichzelf verschijnt, maar als een middel. Circulatie is de beweging waarin algemene ontvreemding verschijnt als algemene toe-eigening en algemene toe-eigening als algemene ontvreemding. Nu, voor zover het geheel van deze beweging verschijnt als een maatschappelijk proces en voor zover de afzonderlijke momenten van deze beweging voortkomen uit de bewuste wil en speciale doeleinden van de individuen, verschijnt de totaliteit van het proces als een objectieve samenhang dat op natuurlijke wijze ontstaat; het ontstaat uit de interactie van bewuste individuen, maar ligt niet in hun bewustzijn en het wordt ook niet bevat. Hun conflict produceert voor hen een maatschappelijke macht die boven hen staat, een vreemde maatschappelijke macht; hun wisselwerking als een proces en een kracht onafhankelijk van hen. Circulatie, omdat zij een totaliteit is van het maatschappelijke proces, is ook de eerste vorm waarin niet alleen de maatschappelijke verhouding verschijnt als iets dat onafhankelijk is van de individuen, zoals in een muntstuk of in ruilwaarde, maar ook het geheel van de maatschappelijke beweging zelf. De maatschappelijke verhouding van individuen tot elkaar als een zelfstandige macht over de individuen, of die nu wordt voorgesteld als een natuurmacht, een toeval of in welke andere vorm dan ook, is het noodzakelijke gevolg van het feit dat het uitgangspunt niet het vrije maatschappelijke individu is. De circulatie als eerste totaliteit onder de economische categorieën is een goede manier om dit te illustreren.

Op het eerste zicht lijkt de circulatie een kwalijk oneindig proces te zijn. Waren worden geruild tegen geld; het geld wordt geruild tegen waren en dit herhaalt zich tot in het oneindige. Deze voortdurende herhaling van hetzelfde proces vormt inderdaad een wezenlijk moment van de circulatie. Maar nauwkeuriger bekeken onthult het ook andere verschijnselen; het fenomeen van voltooiing, of de terugkeer van het punt van vertrek in zichzelf. De waar wordt geruild tegen geld; het geld wordt geruild tegen de waar. Waren worden dus geruild tegen waren, alleen is deze ruil een bemiddelde ruil. De koper wordt weer verkoper, en de verkoper wordt weer koper. Aldus is elk geplaatst in een dubbele en tegengestelde bepaling, en aldus in de actieve eenheid van beide bepalingen. Het is echter volstrekt onjuist als, zoals economen doen, zodra de tegenstellingen van het monetaire systeem aan het licht komen, plotseling alleen de eindresultaten worden opgetekend, zonder het proces dat hen bemiddelt, alleen de eenheid, zonder het verschil, de bevestiging, zonder de mening. De waar wordt in de circulatie tegen een waar geruild; het wordt evenzeer niet tegen een waar geruild voor zover het tegen geld wordt geruild. De actie van kopen en verkopen, met andere woorden, lijken twee onderling onbelangrijke handelingen, gescheiden in plaats en tijd. Wanneer gezegd wordt dat wie verkoopt ook koopt, voor zover hij geld koopt, en dat wie koopt ook verkoopt, voor zover hij geld verkoopt, is het juist het verschil dat wordt genegeerd, het specifieke verschil tussen de waar en het geld.

Nadat de economen op de prachtigste wijze hebben getoond dat de ruilhandel, waarin beide handelingen samenvallen, onvoldoende is voor een ontwikkelde maatschappijvorm en een productiewijze, zien zij de door geld bemiddelde ruilhandel plotseling als daar meteen, zij kijken weg van het specifieke karakter van deze transactie. Nadat zij ons hebben laten zien dat geld noodzakelijk verschillend is van de waar, beweren zij ineens dat er geen verschil bestaat tussen geld en de waar. Men neemt zijn toevlucht tot deze abstractie omdat er in de reële evolutie van het geld tegenstellingen zijn die onaangenaam zijn voor de apologetiek van het burgerlijk gezond verstand en daarom moeten worden verdoezeld. In zoverre koop en verkoop, de twee essentiële circulatiemomenten, onverschillig tegenover elkaar staan, in ruimte en tijd gescheiden, behoeven zij in geen geval samen te vallen. Hun onverschilligheid kan leiden tot de versterking en schijnbare onafhankelijkheid van de een tegenover de ander. Maar omdat zij beide in wezen momenten van een geheel vormen, moet er een moment komen waarop de zelfstandige vorm met geweld wordt verbroken en de innerlijke eenheid naar buiten toe door een hevige explosie tot stand wordt gebracht. Zo ligt reeds in de kwaliteit van het geld als medium, in de splitsing van de ruil in twee handelingen, de kiem van crisissen, althans hun mogelijkheid, die niet gerealiseerd kan worden als de basisvoorwaarden van de klassiek gevormde circulatie, overeenkomend met het concept ervan, aanwezig zijn.

Ook is aangetoond dat in de circulatie het geld alleen de prijzen realiseert. De prijs verschijnt in eerste instantie de ideële bepaling van de waar; maar het geld dat tegen de waar wordt geruild is de gerealiseerde prijs, de werkelijke prijs. De prijs verschijnt dus evenzeer naast en onafhankelijk van de waar als dat hij [de prijs] ideëel in [de waar] bestaat. Indien het niet in geld kan worden gerealiseerd, kan het niet circuleren en wordt zijn prijs slechts denkbeeldig; net zoals oorspronkelijk het in ruilwaarde omgezette product, indien het niet werkelijk wordt geruild, ophoudt een product te zijn. (Over stijgen en dalen van de prijzen spreken we hier niet.) Vanuit a) verschijnt de prijs als bepaald in de waren; maar vanuit b) verschijnt het geld als de prijs naast de waren. Niet alleen de vraag is noodzakelijk voor de waar, maar ook de vraag in geld. Als de prijs van de waar niet kan worden gerealiseerd, als het niet in geld kan worden omgezet, is de waar gedevalueerd en beroofd van zijn prijs. De in de prijs uitgedrukte ruilwaarde moet worden opgeofferd zodra deze specifieke verandering in geld noodzakelijk is. Vandaar de klachten bij Boisguillebert [Dissertation sur la nature ..., pp. 395 en 413], bv., dat geld de beul van alle dingen is, de Moloch aan wie alles geofferd moet worden, de despoot van de waren. In de tijd van de opkomende absolute monarchie, die alle belastingen in geldbelastingen verandert, verschijnt het geld inderdaad als de Moloch aan wie de echte rijkdom wordt geofferd. Zo verschijnt het ook in elke geldpaniek. Van een knecht van de handel, zegt Boisguillebert, wordt het geld haar despoot. [p. 399] In feite echter, bevat het bepalen van de prijzen op zich reeds wat er in ruil voor geld wordt tegenovergesteld: dat geld staat niet meer voor de waar, maar de waar vertegenwoordigt het geld. Geklaag over de handel in geld als niet-legitieme handel, dat vinden we bij verschillende schrijvers, in de overgang van de feodale naar de moderne periode; hetzelfde later bij de socialisten.

α) Hoe meer de arbeidsdeling zich ontwikkelt, hoe meer het product ophoudt een ruilmiddel te zijn. De noodzaak van een algemeen ruilmiddel doet zich dan voor, onafhankelijk van de specifieke productie van elk. Bij een op onmiddellijk levensonderhoud gerichte productie kan niet elk artikel tegen elk artikel worden geruild, en kan een bepaalde activiteit slechts tegen bepaalde producten worden geruild. Hoe specifieker, diverser, afhankelijker de producten worden, hoe noodzakelijker een algemeen ruilmiddel wordt. In het begin is het arbeidsproduct of de arbeid zelf het algemene ruilmiddel. Maar het is steeds minder een algemeen ruilmiddel naarmate het bijzonder wordt. Een enigszins ontwikkelde arbeidsverdeling impliceert dat de behoeften van ieder zeer gevarieerd zijn geworden en het product zeer eenzijdig. De behoefte aan ruil en de onmiddellijke ruilmiddelen ontwikkelen zich in omgekeerde verhouding. En zo de noodzaak van een algemeen ruilmiddel, waarbij het specifieke product en de specifieke arbeid zich ruilen tegen het ruilmiddel. De ruilwaarde van een ding is niets anders dan de kwantitatief gespecificeerde uitdrukking van zijn vermogen om als ruilmiddel te dienen. In geld wordt het ruilmiddel zelf het ding, of de ruilwaarde van het ding verwerft een zelfstandig bestaan buiten het ding. Aangezien de waar een ruilmiddel is met beperkingen ten opzichte van geld, kan het ophouden een ruilmiddel te zijn tegenover het geld.

β) De splitsing van de ruil in koop en verkoop maakt het mij mogelijk te kopen zonder te verkopen (opslaan van waren) of te verkopen zonder te kopen (accumulatie van geld). Het maakt speculatie mogelijk. Het maakt van ruilen een speciaal bedrijf, d.w.z. het vestigt de koopmansstand. Deze splitsing heeft een massa transacties tussen de definitieve ruil van waren mogelijk gemaakt en zij stelt een massa personen in staat deze scheiding uit te buiten. Het heeft een massa schijntransacties mogelijk gemaakt. Spoedig zal blijken dat wat in wezen een afzonderlijke handeling leek, in wezen samenhorig is; spoedig zal blijken dat wat als een in wezen samenhorige handeling werd beschouwd, in werkelijkheid een in wezen afzonderlijke handeling is. Op momenten dat kopen en verkopen zich doen gelden als wezenlijk verschillende handelingen, vindt de algemene depreciatie van alle waren plaats. Op momenten dat blijkt dat geld slechts een ruilmiddel is, vindt de waardevermindering van geld plaats. Algemene prijsdalingen of -stijgingen.

Geld biedt de mogelijkheid van een absolute arbeidsdeling, omdat de arbeid onafhankelijk is van zijn specifieke product, van de onmiddellijke gebruikswaarde van zijn product voor hen.

De algemene prijsstijging in tijden van speculatie kan niet worden toegeschreven aan een algemene stijging van hun ruilwaarde of van hun productiekosten; want indien de ruilwaarde of de productiekosten van goud in dezelfde mate zouden stijgen als die van alle andere waren, zou hun ruilwaarde in geld, d.w.z. hun prijs, gelijk blijven. Zij kan evenmin worden toegeschreven aan een daling van de productieprijs van goud. (Over krediet spreken we hier nog niet.) Maar aangezien geld niet alleen een algemene waar is, maar ook een bijzondere waar, en als bijzondere waar onderworpen is aan de wetten van vraag en aanbod, moet de algemene vraag naar bijzondere waren, in tegenstelling tot geld, het doen dalen.

Wij zien dat het in de natuur van het geld ligt dat het de tegenstellingen van zowel directe ruil als ruilwaarde alleen oplost door ze algemeen te maken. Of een bijzonder ruilmiddel al dan niet werd ingewisseld tegen een ander bijzonder middel was een kwestie van toeval; nu echter moet de waar worden ingewisseld tegen het algemene ruilmiddel, waartegenover zijn bijzonderheid in een nog grotere tegenspraak staat. Om de ruilbaarheid van de waar te garanderen, wordt de ruilbaarheid zelf er als een zelfstandige waar tegenover gepositioneerd. (Het middel wordt het doel.) De vraag was of de bijzondere waar de andere bijzondere vindt. Maar het geld breekt de ruilhandeling op in twee onderlinge onverschillige handelingen.

(Voordat de vragen over circulatie, sterkte, zwakte, enz. en vooral het omstreden punt over de hoeveelheid circulerend geld en de prijzen verder worden uitgewerkt, moet geld in zijn derde bepaling bekeken worden.)

Een moment in de circulatie is dat de waar zichzelf via geld tegen een andere waar ruilt. Maar het andere moment vindt evenzeer plaats, niet alleen dat de waar zichzelf ruilt tegen geld en geld tegen een waar, maar evenzeer dat het geld zichzelf ruilt tegen een waar en een waar tegen geld; dus dat het geld zichzelf bemiddelt door de waar en verschijnt als de eenheid die met zichzelf verenigd is in zijn circulatie. Zo verschijnt het niet meer als een middel, maar als een doel van de circulatie (zoals bv. in de koopmansstand) (in de handel in het algemeen). Als men de circulatie niet alleen beschouwt als een voortdurende wisseling, maar als een kringloop in zichzelf, verschijnt deze kringloop dubbel: waren-geld-geld-waren; anderzijds geld-waren-waren-geld; d.w.z. als ik verkoop om te kopen, kan ik gelijkerwijs kopen om te verkopen. In het eerste geval is geld slechts het middel om de waar te verwerven, en de waar het doel; in het tweede geval is de waar slechts het middel om geld te verkrijgen, en het geld het doel. Dit is het eenvoudige resultaat wanneer de circulatiemomenten worden samengebracht. Beschouwd als louter circulatie, moet het onverschillig zijn op welk punt ik reageer om het als uitgangspunt te nemen.

Nu is er een specifiek verschil tussen de waren in circulatie en het geld in circulatie. De waar wordt op een bepaald punt uit de circulatie genomen en vervult zijn definitieve bestemming pas zodra het definitief aan de circulatie wordt onttrokken, wordt geconsumeerd, hetzij bij de productie, hetzij bij de eigenlijke consumptie. Het doel van het geld daarentegen is in circulatie te blijven als vehikel; als een perpetuum mobile om de omloop altijd opnieuw te beginnen.

Toch is ook deze tweede functie een element van circulatie, net als de eerste. Nu kan men zeggen: het ruilen van waren tegen waren heeft zin, omdat de waren, hoewel gelijkwaardig in prijs, kwalitatief verschillend zijn en hun ruil dus uiteindelijk kwalitatief verschillende behoeften bevredigt. Daarentegen heeft het ruilen van geld tegen geld geen zin, tenzij er een kwantitatief verschil is, er wordt minder geld geruild voor meer, er wordt meer verkocht dan gekocht, en we hebben nog steeds niets te maken met de categorie winst. De conclusie geld-waren-waren-geld, die wij trekken uit de analyse van de circulatie, zou dus slechts overkomen als een willekeurige en zinloze abstractie, alsof men de kringloop van het leven zou willen beschrijven: dood-leven-dood; hoewel zelfs in het laatste geval niet ontkend kan worden dat de voortdurende ontbinding van het geïndividualiseerde in het elementaire, evenzeer een moment van het natuurproces is als de voortdurende individualisering van het elementaire. Zo ook in de handeling van de circulatie, de voortdurende omzetting van waren in geld is evenzeer een moment van het natuurlijke proces als de voortdurende omzetting van geld in waren. In het werkelijke proces van kopen om weer te verkopen is het motief echter de winst die in het proces wordt gemaakt, en het uiteindelijke doel om minder geld door middel van de waar in te ruilen tegen meer geld, aangezien er geen kwalitatief verschil is tussen geld en geld (hier is geen sprake van speciaal metaalgeld noch van speciale muntsoorten). Het valt echter niet te ontkennen dat de operatie kan mislukken en dat het ruilen van geld tegen geld zonder kwantitatief verschil zelfs in werkelijkheid vaak voorkomt en dus kan voorkomen. Maar voordat dit proces, waarop de handel berust en dat dus, door zijn uitbreiding, een hoofdverschijnsel van de circulatie vormt, mogelijk is, moet de kringloop geld-waren-geld als een bijzondere vorm van de circulatie worden erkend. Deze vorm verschilt specifiek van die waarin geld verschijnt als het loutere ruilmiddel voor waren; als de middelste term; als een minor-premisse van het syllogisme. Naast haar kwantitatieve bepaaldheid in de handel, moet zij worden onderscheiden in haar zuiver kwalitatieve vorm, haar specifieke beweging. Ten tweede: het impliceert reeds dat geld noch alleen als meetmiddel, noch alleen als ruilmiddel, noch alleen als beide functioneert, maar nog een derde kwaliteit heeft. Het verschijnt hier ten eerste als een doel op zich, voor de loutere verwezenlijking van de handel en ruil in waren. Ten tweede, aangezien de kringloop hiermee sluit, treedt het er buiten, evenals de waar, dat met geld tegen zijn equivalent wordt geruild, buiten de kringloop wordt gebracht. Het is geheel juist dat geld, voor zover het slechts een circulatiemiddel is, voortdurend opgesloten blijft in de circulatie. Maar hier wordt getoond dat het iets anders is dan een circulatie-instrument, dat [het] ook een zelfstandig bestaan buiten de circulatie bezit en in deze nieuwe bepaling er [i.e. de circulatie] evenzeer aan kan worden onttrokken, zoals de waar er altijd definitief aan moet worden onttrokken. We moeten het geld dus beschouwen in zijn derde bepaling, waarin het de eerste twee bepalingen in zich opneemt, dat wil zeggen zowel die van het meten, als die van algemeen ruilmiddel, en dus die van realisatie van de warenprijzen.