Grigori Zinovjev

Karl Liebknecht en de oorlog

Bron: 4th International, nr. 5, winter 1959, pp. 58-61.
Vertaling: van de Engelstalige online publicatie in het Zinoviev Internet Archive
| Hoe te citeren? — Graag bronvermelding !

Standaard     Leesmodus     Printmodus

Voorafgaande opmerking
Op 15 januari van dit jaar is het veertig jaar geleden dat Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht werden vermoord door reactionaire legerofficieren met de medeplichtigheid en aanmoediging van de officiële Duitse sociaaldemocratische leiding. Ter herdenking van deze tragische gebeurtenis publiceren we hier een iets ingekorte versie van een bekend artikel over Liebknecht door Grigori Zinovjev, die, volgens een van de akeligheden van de geschiedenis, later zelf het slachtoffer werd van een moord (na de gerechtelijke farce van een “Moskou’s proces”) door een andere beul, Stalin – die beweerde daarmee het socialisme te vertegenwoordigen en verraderlijk enkele van de beste leiders de dood in stuurde. Wat Stalin deed met de grote traditie van Liebknecht en Luxemburg, daarvoor moeten de lezers op p. 25 het artikel The Embezzled Heritage van kameraad P. Richards raadplegen.

Karl Liebknecht werd niet plots de Karl Liebknecht die het internationale proletariaat vandaag de dag kent. In zijn politieke activiteit was er een lange periode waarin hij maar weinig verschilde van de andere leiders van de Duitse sociaaldemocratie. In die vergane tijd suggereerde niets de internationale historische rol die Karl Liebknecht tijdens de oorlog zou vervullen. Het volstaat te zeggen dat Karl Liebknecht tijdens het decennium 1905-1915, in de “Russische” stromingenstrijd, vaker dichter bij de mensjewieken stond dan bij de bolsjewieken.

Het “tot wasdom komen” van de sociaaldemocratische Liebknecht tot de Liebknecht van de Spartacusbond en van de gewapende opstand vond plaats tijdens de wereldoorlog. De internationale communistische jeugdbeweging, die de jeugd opvoedt in een vurige liefde voor Karl Liebknecht en in hem terecht haar beste leider ziet samen met Lenin, moet de echte Liebknecht leren kennen, met alle zwakke en sterke kanten van zijn politieke activiteit, des te meer omdat de tekortkomingen van Liebknecht geen individuele tekortkomingen waren, maar eerder de tekortkomingen van een hele vleugel (en niet de slechtste) van de internationale arbeidersbeweging. De figuur van Liebknecht verliest daardoor niets van zijn grootsheid. Lenin schreef dat Rosa Luxemburg zich vergiste in de kwestie van de onafhankelijkheid van Polen, dat ze in 1903 het mensjewisme onjuist beoordeelde, dat ze zich vergiste in de accumulatie van kapitaal, dat ze in juli 1914 een fout beging met haar steun aan een fusie van bolsjewieken en mensjewieken (op de zogenaamde Conferentie van Brussel die door de Tweede Internationale bijeengeroepen was), dat ze zich in haar geschriften uit 1918 vergiste in verschillende fundamentele kwesties van de Russische revolutie. “Maar,” voegde Lenin eraan toe, “ondanks deze tekortkomingen was en bleef ze een adelaar” – daarbij het bekende Russische gezegde aanhalend, dat het gebeurt dat de adelaar soms lager daalt dan de kip, maar de kippen vliegen nooit zoals adelaars.

Natuurlijk was en is Karl Liebknecht ook een adelaar. De waarheid, de hele waarheid, over zijn leven en zijn strijd, over zijn tekortkomingen en zijn deugden, maakt de ware heldhaftigheid van zijn houding tijdens de eerste imperialistische wereldoorlog nog duidelijker en aangrijpender.

De naam van Karl Liebknecht, zoals die de wereldgeschiedenis is ingegaan, is onlosmakelijk verbonden met de oorlog. De grootheid van Karl Liebknecht bestaat uit het feit dat hij er beter dan wie dan ook, behalve Lenin, in geslaagd is om met ongewone kracht de wending in de proletarische revolutie uit te drukken die in de arbeidersklasse van Duitsland en de andere oorlogvoerende landen plaatsvond in verband met de eerste imperialistische wereldoorlog.

Het is niet echt nodig om eraan te herinneren dat de arbeidersklasse van Europa die uit de eerste imperialistische wereldoorlog tevoorschijn kwam, helemaal niet dezelfde was als aan het begin. Elke maand van de imperialistische wereldoorlog was een enorme les voor het internationale proletariaat. Elk salvo op de imperialistische slagvelden raakte ook de reformistische pacifistische illusies in die lagen van de Europese arbeidersklasse die de Eerste Wereldoorlog waren ingegaan met de gevoelens die in hen waren opgewekt door de 25 jaar durende vreedzame ontwikkeling van de Tweede Internationale.

Veel bloed werd vergoten. Elke week verloren tienduizenden en honderdduizenden mensen het leven. Met de dag nam de armoede, het lijden en de honger toe. Al in de eerste maanden van de oorlog begonnen aarzelingen en twijfels zich meester te maken van de patriottisch gezinde arbeiders die onder invloed stonden van de sociaaldemocratie. Al snel maakten de aarzelingen en twijfels plaats voor een steeds grotere haat tegen de oorlog, die door de sociaaldemocratische leiders de “grote” en “bevrijdende” oorlog werd genoemd. Nogmaals, het was de taak van Karl Liebknecht om in het breed en lang uitdrukking te geven aan precies deze omwenteling die plaatsvond in de miljoenen massa’s van de arbeidersklasse; om samen met deze massa’s revolutionaire beslissingen te nemen; en om samen met hen en in hun naam met de hele kracht van zijn vurige hart te protesteren tegen de oorlog. Hij slaagde er beter dan wie ook in om uitdrukking te geven aan de woede en de pijn, het lijden en het protest en, daaruit voortvloeiend, de rijpende revolutionaire vastberadenheid van het grootste deel van de Europese arbeidersklasse die de misdadige handen van de bourgeoisie en hun sociaaldemocratie het imperialistische slagveld op hadden gestuurd.

In het opmerkelijke boek van Barbusse, Le Feu, dat een tot nu toe ongeëvenaarde artistieke beschrijving geeft van de imperialistische oorlog, laat de auteur ons in een van de meest briljante passages van het werk zien hoe – de oorlog was toen op zijn hoogtepunt – het beeld van Liebknecht zich vermengde met de beste aspiraties van de arbeiders en soldaten.

Liebknechts kracht kwam juist voort uit het feit dat hij, toen de oorlog voluit ging, had begrepen hoe hij met onvergelijkbare kracht de hartstochtelijke en vlammende haat van de arbeiders tegen de oorlog kon uitdrukken en, samen daarmee, hun frisse en nog gedeeltelijk naïeve hoop op een onmiddellijke revolutie tegen de oorlog.

Al voor de oorlog was Karl Liebknecht zeer geïnteresseerd in de Russische revolutie. Hij besteedde veel aandacht aan de gebeurtenissen van de revolutie van 1905. Maar Liebknecht slaagde er op dat moment niet in om zich een volledig en duidelijk beeld te vormen van de klassenbetekenis van de Russische gebeurtenissen: hij vond geen juiste inschatting van het bolsjewisme en het mensjewisme. Tot 1915 steunde Liebknecht de bolsjewieken niet.

Binnen de Duitse sociaaldemocratie bevond Liebknecht zich in de linkse, marxistische vleugel. Hij had echter geen standpunten die hem speciaal onderscheidden, geen speciaal soort algemeen platform over “Duitse” kwesties. Hij stond voor de noodzaak van anti-militaire propaganda op het moment dat de “vaders” van de Duitse sociaaldemocratie het “tactloos” vonden om hierover te spreken. Hij besteedde veel aandacht aan de organisatie van de jeugd op een moment dat dezelfde “vaders” het bijna als een grap beschouwden. (Een negatieve en allesbehalve welwillende houding tegenover het organiseren van de jeugd was en is nog steeds een van de karakteristieke eigenschappen van opportunisten). Dit waren buitengewoon grote verdiensten van Liebknecht. Door zijn standpunt voor antimilitaristische propaganda en zijn steun aan de jeugdorganisatie bereidde Karl Liebknecht in zekere zin zijn toekomstige rol voor tijdens de imperialistische oorlog. Maar dit waren de enige “kiemen” die een buitenstaander kon ontdekken als voortekenen van Liebknechts toekomstige rol in de komende oorlog.

Liebknecht behoorde tot de linkervleugel van de Duitse sociaaldemocratie. Maar hij beschouwde deze partij als zijn partij en de eenheid van de Duitse sociaaldemocratie was in 1914 nog onaantastbaar. Tot het uitbreken van de oorlog en tijdens de eerste periode kon Karl Liebknecht het niet opbrengen om openlijk oppositie te voeren tegen de meerderheid van de Duitse sociaaldemocratie en nog minder om aan een splitsing te denken. Op 4 augustus 1914, ter gelegenheid van de beroemde stemming van de Duitse sociaaldemocraten voor de oorlogskredieten, beperkte Liebknecht, die binnen de parlementaire fractie een felle strijd had gevoerd tegen de stemming, zich in het openbaar nog steeds tot een zwak protest. Pas op 2 december 1914, bij de stemming over vijfhonderd miljoen extra oorlogskredieten, legde Liebknecht zijn verklaring af en stemde hij, als enige van de 111 sociaaldemocratische afgevaardigden, openlijk tegen de kredieten. Maar zelfs deze verklaring van Karl Liebknecht was zo besluiteloos dat de bolsjewieken zich in het artikel Geen Helden verplicht voelden om te zeggen:

Nu is ook de verklaring van Liebknecht gepubliceerd. In het eerste deel wordt het karakter van de imperialistische oorlogspiraterij uitstekend gestigmatiseerd; het tweede deel put zich uit in het verkondigen van de slogan “Vrede”. De conclusie is zozeer in tegenspraak met de premissen dat het botst als een disharmonie. Als alles wat kameraad Liebknecht zegt over de essentie en de oorzaken van de oorlog juist is (en het is ongetwijfeld juist), dan kan voor socialisten de conclusie alleen maar zijn: transformatie van de imperialistische oorlog in een burgeroorlog.

In deze fase van de oorlog verwoordde Liebknecht alleen de elementaire vredesdrang van de arbeiders en de eerste tekenen van begrip voor het imperialistische karakter van de oorlog onder de sociaaldemocratische arbeiders. Pas in de zomer van 1915, met de eerste Zimmerwaldconferentie, keurde Liebknecht de leninistische slogan goed van de verandering van de imperialistische oorlog in een burgeroorlog. Karl Liebknecht was inmiddels opgeroepen voor militaire dienst en kon niet deelnemen aan de Zimmerwaldconferentie. Hij stuurde de conferentie echter een brief die eindigde met de woorden: “Geen burgerlijke vrede, maar burgeroorlog is vandaag het wachtwoord.”

In deze tijd ontstond de Spartacusgroep, die zo’n glorieuze rol speelde in de geschiedenis van de Duitse revolutie. Aan het hoofd van deze groep stonden Liebknecht en Rosa Luxemburg, Liebknecht als de politieke leider en agitator, Rosa Luxemburg als de theoreticus en ideologische initiator. Alleen al het eerste optreden van deze groep kreeg van de bourgeoisie en de sociaaldemocraten een haat die haar tot eer strekte. De historische betekenis van de eerste acties van de leden van Spartacus is onbetwistbaar. Toch kan er niet verzwegen worden dat de Spartacusgroep in de eerste periode van haar bestaan nog steeds geen resoluut bolsjewistisch programma had. De leden die deze groep vertegenwoordigden in Zimmerwald en Kienthal gingen deels met Martov in tegen Lenin. Organisatorisch bleef de groep nog steeds verbonden met het breedste verbond van oppositionele Duitse sociaaldemocraten die later de USP [Onafhankelijke Socialistische Partij] oprichtten.

De theoretische positie van Karl Liebknecht was ook in deze periode nog niet grondig uitgewerkt. Desondanks groeide de figuur van Liebknecht vanaf deze tijd niet alleen dagelijks, maar ieder uur. Gemobiliseerd in militaire dienst, zette hij zijn anti-oorlogspropaganda voort in het leger en noch de staat van beleg noch het morele gif van de officiële sociaaldemocratie intimideerde hem. Zijn “kameraden” van de sociaaldemocratische partij waren zelfs niet bang om hem voor gek te verklaren. De dodelijke haat van het Pruisische militaire regime volgde hem bij elke stap. Maar de vastberadenheid van Karl Liebknecht groeide alleen maar, het timbre van zijn stem werd harder en zijn revolutionaire wil des te meer gehard. Aan het hoofd van een handvol Berlijnse arbeiders demonstreerde hij op de Potsdammer Platz, om openlijk de banier van de strijd tegen de oorlog te hijsen. Deze demonstratie van de Berlijnse arbeiders, getalsmatig relatief zwak, onder leiding van Liebknecht, zal de wereldgeschiedenis ingaan als een van de beroemdste episodes die getuigt van de grote moed van deze strijder voor het proletariaat tijdens de donkerste jaren van de oorlog.

In die tijd kwam Karl Liebknecht met de beroemde slogan: “De vijand staat in je eigen land! Keer je bajonetten tegen je eigen bourgeoisie!” Deze woorden hadden het effect van een bom. Je moet die oorlogstijd hebben meegemaakt om te begrijpen wat voor effect deze woorden van Liebknecht moeten hebben gehad. Voor deze moedige woorden stuurde het Duitse militarisme, onder het goedkeurende gemompel van de officiële Duitse sociaaldemocratie, Karl Liebknecht de gevangenis in. Maar zelfs in de gevangenis bleef Karl Liebknecht de vaandeldrager van de Duitse arbeiders. En juist daar werd hij de vaandeldrager van de wereldrevolutie.

Hoe langer de imperialistische oorlog duurde, hoe hoger de berg lijken, hoe vreselijker de situatie van de arbeidersklasse werd, hoe groter het ongenoegen van de werkende mensen en de revolutionaire vastberadenheid van de proletariërs in alle oorlogvoerende landen, en hoe helderder de naam van Liebknecht scheen voor de arbeiders in de bloedige duisternis van de imperialistische oorlog. In die tijd was de naam van Liebknecht in veel bredere kringen bekend dan de naam van Lenin, die in die tijd gedwongen was om te handelen in de illegaliteit van de emigranten.

De Russische revolutie brak uit. Vanuit de gevangenis stuurde Karl Liebknecht de Russische arbeiders een vurige boodschap van steun. In deze tijd werd Karl Liebknecht overtuigd van de volledige juistheid van het bolsjewistisch standpunt. Zijn vroegere “vrienden”, de Russische mensjewieken, inclusief alle “radicalen”, toonden zich net zulke vulgaire sociale verraders als de Scheidemanns en Eberts. Alleen de bolsjewieken brachten het programma, de leuzen en de naam van Karl Liebknecht onder de aandacht van de miljoenen arbeiders en soldaten die door de revolutie in beweging waren gebracht. In de Julidagen van 1917 ondergingen Lenin en de kameraden die het dichtst bij hem stonden een lot dat dicht bij dat van Karl Liebknecht lag – men probeerde ook hen zwart te maken, te besmeuren met modder, zoals men met Liebknecht had gedaan, en ook zij werden gebrandmerkt als “agenten van buitenlandse mogendheden” en in gevangenissen en forten opgesloten als “vijanden van het vaderland”. En zij die gisteren nog hun kameraden van de partij en van de Internationale waren, de Libers, de Dans, de Tseretellis en de Tsjernovs, hadden de hand in deze schandelijke laster.

Door de dikke muren van zijn gevangenis drong het nieuws over de gebeurtenissen in Rusland tot Liebknecht door. Met steeds toenemende belangstelling verzamelde Liebknecht elk nieuwtje uit het eerste land waar de revolutie de oorlogsbrand doorbrak. Hij begroette de oktoberoverwinning van de bolsjewieken enthousiast terwijl hij zich nog binnen de muren van zijn gevangenis bevond. De bolsjewieken hadden de macht gegrepen. Ze zijn er trots op de vriendschap en de totale en onvoorwaardelijke politieke steun van een strijder als Karl Liebknecht te hebben gehad.

Een paar maanden lang maakte de proletarische revolutie in Rusland een triomftocht van overwinning naar overwinning, zoals Lenin het uitdrukte. Maar nu staken de eerste grote internationale moeilijkheden de kop op. Het Duitse imperialisme was nog sterk genoeg om de revolutie te dwingen tot het Brest[-Litovsk] akkoord. In de discussies binnen de Bolsjewistische Partij over de toelaatbaarheid van de ondertekening van de vrede van Brest[-Litovsk] speelde de naam van Liebknecht een belangrijke rol. In Duitsland was de revolutionaire golf zeker aan het opkomen. De overwinning van de Duitse revolutie kon niet elke maand, maar elke dag worden verwacht. Als Liebknecht wint, zal hij ons natuurlijk van al onze moeilijkheden bevrijden en al onze stommiteiten corrigeren, zei Lenin tegen de “linkse” communisten, maar daaruit volgt niet dat we onszelf kunnen toestaan veel stommiteiten te begaan en dat we in de huidige krachtsverhouding kunnen weigeren de vrede van Brest[-Litovsk] te ondertekenen.

De Russische revolutie ondertekende de vrede van Brest[-Litovsk]. Dit feit veroorzaakte bij alle sociaal-patriottische elementen van Rusland een ongekende explosie. Het kleinburgerlijk patriottisme werd witgloeiend. De leiders van de Tweede Internationale in de hele wereld, met inbegrip van Duitsland, van hun kant deden er alles aan om de bolsjewieken te belasteren, de motieven voor hun actie verdacht te maken en hen in het meest ongunstige daglicht te stellen in de ogen van de arbeidersklasse van West-Europa. Opnieuw was het Karl Liebknecht die vanuit de gevangenis het signaal gaf aan het beste deel van de Duitse arbeidersklasse en aan het Europese proletariaat. Hij zei tegen de West-Europese arbeiders: Als de eerste proletarische revolutie de strenge vrede van Brest[-Litovsk] moet accepteren, dan is dat niet de schuld van de bolsjewieken: het is in de eerste plaats de schuld en het ongeluk van de West-Europese arbeiders zelf, omdat ze tot nu toe niet in staat zijn geweest de Russische revolutie op een adequate manier te hulp te schieten.

Ondertussen nam de kracht van het Duitse imperialisme steeds meer af en naderde de volledige uitputting. Met steeds grotere snelheid naderde de revolutionaire crisis in Duitsland. De door de oorlog verpletterde massa’s dreven naar de revolutie. De officiële Duitse sociaaldemocratie deed er alles aan om deze massa’s onder het imperialistische juk te houden. Maar het was te laat. De militaire nederlagen van Hindenburg en Ludendorff bespoedigden de ineenstorting. Elke dag, elk uur werden de Duitse arbeiders revolutionairder. Karl Liebknecht was hun vaandeldrager, hun leider. Liebknechts roem straalde naar alle onderdrukten, alle revolutionaire arbeiders van de wereld.

De revolutionaire beweging van de Duitse arbeiders en soldaten bevrijdde Liebknecht uit de gevangenis. Direct na zijn vrijlating ging Liebknecht, aan het hoofd van een machtige arbeidersdemonstratie, allereerst naar de Sovjetambassade in Berlijn om zijn groet te brengen aan de Russische proletarische revolutie. Hij nam zijn hoed af voor de rode vlag van de Sovjetrepubliek: zijn eerste toespraak in revolutionair Duitsland was ter ere van de Russische Revolutie en de Sovjetmacht.

Vanaf deze eerste minuut stond Liebknechts hele werk ononderbroken in dienst van de proletarische revolutie. Rond de Spartacusleden verzamelde zich het hele revolutionaire deel van de Duitse arbeidersklasse. Liebknechts naam was een fakkel die de weg wees naar de groeiende gelederen van het revolutionaire Duitse proletariaat. Dag in dag uit groeide de invloed van de Spartacusgroep.

Maar de Duitse bourgeoisie en de Duitse sociaaldemocratie waren onvergelijkbaar beter georganiseerd en slimmer dan de Russische bourgeoisie, de Russische sociaal-revolutionairen en de mensjewieken. Bovenal bestudeerden ze de ervaringen van de Russische revolutie. Als de Kerenski’s, Tseretellis, Tsjernovs, Libers en Dans, die de macht in handen hadden, de leus “Voortzetting van de oorlog tot een overwinnend einde!” lanceerden, lanceerden de Scheidemanns en Noskes, evenals Ebert, die ook de macht hadden gekregen, vooral de leuzen: Sluiten van de vrede tegen elke prijs! Vrede met de imperialisten van de Entente; oorlog met de revolutionaire arbeiders! Vrede met Clemenceau en Lloyd George – oorlog tegen Karl Liebknecht en Lenin! Dat waren de slogans van de “sociaaldemocratische” regering die uit de Novemberrevolutie voortkwam. De Eberts en Noskes maakten koelbloedig gebruik van de bereidheid tot strijd van de Duitse revolutionaire arbeiders, die tot actie werden aangezet, om hen tot een voortijdige opstand te verleiden en deze vervolgens in het bloed van het proletariaat te smoren. Dit misdadige plan van de “vaders” van de Duitse sociaaldemocratie werd met succes voorbereid en tot het einde toe uitgevoerd. De Januari-opstand van de mannen van Spartacus werd gesmoord in het bloed van de beste arbeiders van Duitsland. De jonge Duitse Communistische Partij werd door een verraderlijke moord op hun beste leiders, Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg – beroofd van hun leiderschap. Een dag eerder waren Noske en Liebknecht, Ebert en Rosa Luxemburg nog lid van de enige “verenigde” Duitse Sociaaldemocratische Partij. Vandaag zijn Noske en Ebert de moordenaars van Liebknecht en Luxemburg. Karl Liebknecht heeft niet alleen met zijn leven en strijd, maar ook met zijn heldhaftige dood de grote zaak van de Duitse revolutie gediend. De omstandigheden van zijn dood stelden de Duitse arbeiders in staat om te beseffen hoe vervallen de Duitse sociaaldemocratische partij was, dezelfde partij die tot op de dag van vandaag de eerste paladijn van de burgerlijke overheersing is.

In de analyse die Lenin in 1921 na de actie in maart, maakte van de oorzaken van de nederlaag van de revolutionaire opstand in Duitsland, zei hij in de Brief aan de Duitse communisten het volgende:

Op het kritieke moment had de Duitse arbeidersklasse nog geen echte revolutionaire partij, als gevolg van de vertraging in het splitsen, als gevolg van de invloed van de fatale traditie van eenheid van de verkochte mannen zonder karakter (Kautsky, Hilferding, en co), de hele bende van lakeien van het kapitaal (Scheidemann, Legien, David, en co).

Als gevolg van het tragen splitsen! Het was net die fout die de bolsjewieken niet hadden gemaakt. Al lang voor de oorlog hadden ze zich afgesplitst van de mensjewieken. Het enorme voordeel dat de bolsjewieken bezaten was dat ze de oorlog en daarna de revolutie ingingen als een onafhankelijke bolsjewistische partij waarvan de handen niet gebonden konden worden door “eenheid” met de mensjewieken. Dat was de garantie voor de overwinning van de bolsjewieken. Verrijkt door de “Russische ervaring” en tot een paroxisme gedreven door de op handen zijnde proletarische revolutie, deden de Duitse en de hele internationale bourgeoisie, de leiders van de Duitse en de hele internationale sociaaldemocratie, er alles aan om de nog niet versterkte gelederen van de slecht bewapende revolutionaire arbeiders in de val te laten lopen en ze zo snel mogelijk te vermorzelen. De arbeiders, onmenselijk gekweld door de oorlog, drongen aan op opstand. “Haat leidde tot een voorbarige opstand,” zei Lenin.

Over de lijken van de Spartacus arbeiders, over de lijken van Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht leidde de sociaaldemocratie de bourgeoisie in het “vrije” Duitsland (dat door de eerste “sociaaldemocratische” regering, tot hoongelach van de arbeiders, een “socialistische” republiek werd genoemd) naar de macht, die ze daarna in handen hield. Het Duitse proletariaat heeft duur betaald voor het uitstel van de splitsing van de sociaaldemocratische partij, voor zijn falen om een solide en versterkte Bolsjewistische Partij te vormen.

De heroïsche opstand van de Spartacus-mensen werd neergeslagen, maar het zaaide de zaden van de overwinning. Die zaden zijn aan het ontkiemen.

De weg van de officiële sociaaldemocratie naar het “spartakisme” is natuurlijk een enorme stap. De weg van de Spartakusbond naar de Bolsjewistische Partij is een nog grotere stap voorwaarts. Maar de weg van het bolsjewisme naar het “spartakisme” zou een stap terug zijn.

Van Liebknecht naar Lenin! Als Karl Liebknecht nog zou leven, zou hij de eerste zijn om te zeggen dat juist dit, en niet het tegenovergestelde, de weg van het revolutionaire proletariaat moet zijn. Liebknecht zelf ging precies deze weg en alleen de verraderlijke kogel die Liebknecht doodde, verhinderde hem om het Duitse proletariaat op deze weg te leiden.